શિક્ષણનું માધ્યમ

સાચી વાત છે પરિવર્તન સંસારનો નિયમ છે.પણ અમુક પાયાની બાબતો નથી બદલાતી હોતી - શીખવાની પ્રક્રિયા એવી જ બાબત છે. પ્રક્રિયા હંમેશાથી એ જ રહે છે, હા,એને જાણવા સમજવાની જેમ જેમ કોશિષ થતી રહે છે તેને વધારે સરળ કેવી રીતે બનાવી શકાય તેના પ્રયત્નો શિક્ષણશાસ્ત્રીઓ કરતાં રહે છે.જેમ કે મેડમ મોન્ટેસરી એ શોધેલાં કાચ પેપર અક્ષરો, ફ્લેશ કાર્ડસ, કે પછી આજનાં અનેક સોફ્ટવેર્સ.

ગુજરાતી ખતમ થઇ જશે એવી કોઇ બીક કે બીજા કાંઇથી નહિં પણ કોઇપણ એક બાળક,તેની કુદરતી રીતે શીખવાની પ્રક્રિયા, શીખવાનો સ્વાભાવિક આન્ંદ, ખોટી માન્યતાઓ, ખોટાં ભારણો, ખાસ કરીને આજનાં ( ગઇકાલનાં નહિં )સંદર્ભમાં ભાષા માટે આપણાં ધોરણો શું હોઇ શકે?

ભાષા શીખવાની શરૂઆત જન્મથી જ થાય છે કારણ જન્મની સાથે જુદાં જુદાં અવાજોની સાથે શબ્દો સંભાળવાની શરૂઆત થઇ જતી હોય છે. જે સંભળાય છે તે જ એકાદ વર્ષ પછી બોલાવા માંડે છે. એકદમ સહજ રીતે થતી શીખવાની પ્રક્રિયા.જરા વિચારો જે બાળક માટે આ દુનિયા કે તેની ભાષા સાવ અજાણી હોવા છતાં બે-ત્રણ વર્ષનું થતાં થતાં તો તમારે ચૂપ કરાવું પડે તેટલું બોલતું થઇ જાય છે!  બીજી બાજુ સાવ જ અજાણ્યા દેશ કે રાજ્યમાં વસવાટ પછી ઘણાં લોકો ગમે તે ઉંમરે પ્રાદેશિક ભાષા ત્યાંની જ સાહજીક લઢણ પ્રમાણે બોલતાં શીખી જતાં હોય છે. 

રાઝ ક્યા હે? પહેલું, પહેલાં ૬ વર્ષ શીખવાની પ્રક્રિયા અંત્યંત સક્રિય હોય. મગજમાં ન્યુરોનનાં ક્નેકશન બનતાં જતાં હોય છે એક બાબત બીજી સાથે સંકળાયને બાળકનાં જ્ઞાન અને સમજને ખૂબ ઝડપથી વિકસાવી રહ્યા હોય છે.જે આવે તે ઝડપથી શોષાય જતું હોય છે. મેડમ મોન્ટેસરીએ આ જ સમયને ઇંન્દ્રિયોનાં વિકાસ માટે શ્રેષ્ઠ માન્યો જેને તેઓ સમગ્ર શિક્ષણ/કેળવણીનો પાયો સમજતાં હતાં. આ સમય ઘણો મહત્વનો છે, બાળક ઘણું શીખવા માટે શક્તિમાન હોય છે.  બીજા પ્રકારનાં જે મોટી ઉંમરે ભાષા શીખે છે તે જીવનમાં જેમ આપણે બીજી જરૂરી બાબતો શીખતા જઇએ છે તેવી જ રીતે માત્ર જરૂરિયાતનાં પાયા પર થોડી મથામણ પડવા છતાં એકદંરે સહેલાઇ થી શીખાતી હોય છે કારણ તે રીયલ લાઇફ એક્સ્પિરીયન્સ હોય છે. કોઇપણ ભાષા શીખવી એટલે તે ભાષા સાંભળવી,સમજવી અને બોલવી,વાંચવું અને લખવું એ તો પાછળથી આવતાં કૌશલ્યો છે. અને તે એકંદરે સરળ જ હોય છે.

બાળકને માત્ર એક ભાષા તરીકે અંગ્રેજી શીખવાડો તો તે અતિ ઉત્તમ અને અતિ સરળ ખાસ કરીને આ ઉંમરમાં - અંગ્રેજીમાં વાર્તા કહો, ગીતો ગાઓ, થોડી વાતચીત, થોડી રમતો પણ યોજી શકાય અને ટીવી પર કે ફિલ્મો દ્રારા પણ અંગ્રેજી શીખી શકાય. ઘણી વેબસાઇટસ છે જે એકદમ રમતાં રમતાં અંગ્રેજી સાથે દોસ્તી કરાવી આપે છે.આજનાં જમાનામાં કોઇ અંગ્રેજી ને કારણે પાછળ રહી જશું એવું વિચારતું હોય તો જરૂર માનવું કે તેમણે સમય નામનાં ફેક્ટરને ધ્યાનમાં લીધું જ નથી! હા, એક સમય હતો જ્યારે ના કોઇ અંગ્રેજી બોલતું સાંભળવા મળતું કે ના જોવા (બ્ંને જરૂરી છે), આ વાતાવરણમાં તો તમે તમારી માતૃભાષા પણ ના શીખી શકો, સાચું? 

પણ અંગ્રેજી માધ્યમ? તમારે માત્ર સારું અંગ્રેજી બોલવું છે ને તો તે માત્ર મહાવરાંથી અને સાચી મેથડથી આવે છે નહિં કે અંગ્રેજી માધ્યમમાં એડ્મિશન લઇ લેવા માત્રથી. તમે કહેશો મહાવરો તો અંગ્રેજી માધ્યમની શાળામાં જ મળે- હા,મળે અને ના પણ મળે! પણ માત્ર એક ભાષાનાં કૌશલ્યની (જે તમે અમથુંય આજનાં સમયમાં સરળ છે ) સામે તમે શું ગુમાવો છો તેની વાત કરવી છે. એક ખૂબ પાતળી ભેદરેખા છે.  જે સમજવી થોડી અઘરી છે. મોટું ને ઉપરછલ્લું સહેલાઇથી સમજી શકાતું હોય છે પણ બારિકીઓ સમજવી થોડી અઘરી હોય છે અને એટલે જ આ ગૂંચવણ ઊભી થાય છે.

 આપણે ગાડરિયા પ્રવાહની જેમ જઇએ છે પાછળ ફરીને ક્યારેય તેનું પરિણામ નથી જોતાં. આપણે ત્યાં જુદાં જુદાં માધ્યમની અસરો પર સર્વેક્ષણો નથી થતાં.છતાં એ પાતળી ભેદરેખા સમજાવવા માટે એક  રિર્સચપેપર માંથી આ ટાંકુ છું

 (L1   ગુજરાતી માધ્યમ, L2   અંગ્રેજી માધ્યમ)

The U.S. National Council of Teachers of Mathematics states that, Command of mathematical language plays an important role in the development of mathematical ability. The importance of language in mathematics instruction is often overlooked in the mistaken belief that mathematics is somehow independent of language proficiency. However, particularly with the increased emphasis placed on problem solving, command of mathematical language plays an important role in the development of mathematical ability. Mathematics vocabulary,special syntactic structures, inferring mathematical meaning and discourse patterns typical of written text all contribute to the difficulties many L2 students have when learning mathematics in English.

Some people think of science as a subject in which learners are required to memorise and apply various formulae,label diagrams,weigh out chemicals and operate microscopes. The conceptual nature of science and the high level cognitive processes required to understand and communicate these concepts. Scientific literacy means that a person can ask, find or determine answers to questions derived from curiosity about everyday experiences. It means that a person has the ability to describe, explain and predict natural phenomena. The acquisition of certain linguistic structures of argumentation is thought to be a prerequisite for the kind of advanced reasoning used in scientific communication. If L2 students do not have access to these lingustic skills,they will not be able to engage in the level of discussion essential to scientific enquiry, and will have difficulty in science reasoning. Certain lingustic structures, such as logical connectors and specialised vocabulary (both science terminology and vocabulary that may have different meanings in a scientific context) are problamatic for L2 students. Moreover, discourse patterns common to science such as compare/contrast, cause/effect and problem/solution require a high level of linguistic functioning. Thus,cognitive development in science is heavily development in science is heavily dependent upon linguistic development. 

ગણિત અને વિજ્ઞાન સમજવા મોટાભાગનાં બાળકો માટે આમેય સહેજ અઘરાં હોય છે તેમાંય આજુબાજુનાં વાતાવરણમાં જે ભાષા બોલાય રહી છે તેના કરતાં જુદી ભાષામાં દરેક વસ્તુ, બાબત નો અર્થ સમજવાની મથામણ તમે ધારો છો તેનાં કરતાં ઘણી વધારે હોય છે અને પોતાનાં મિત્રો સાથે, શાળામાં કે ઘર માં અંગ્રેજીમાં વાતચીત કરવી અને ખરેખર વિષયોનાં અભ્યાસમાં ભાષાનો ઉપયોગ કરવો બીજી વાત છે.

ભૂતકાળને ભૂલી જાવ એક સમય હતો ચાર ચોપડી ભણેલાંઓનું અંગ્રેજી પણ સારું હતું, છેક આઠમામાં આવીને અંગ્રેજીની ઓળખ થઇ હોય અને આજે ડોકટર તરીકે નેશનલ- ઇન્ટરનેશનલ સેમિનારોમાં છવાતાં હોય કે પાંચમાં થી અંગ્રેજી ભણવાનું શરૂ કર્યુ હોય ને અંગ્રેજીનું વાતાવરણ ના મળવાથી લઘુતાગ્રંથિ અનુભવી હોય (આવા પેરેન્ટ્સનું પ્રમાણ સમાજમાં અત્યારે વધુ છે).....પણ આજની પેઢીને મળતાં એક્સપોઝરને તમે ક્યારેય નજરઅંદાજ ના કરી શકો. તે બોલતાં શીખે છે ત્યારથી માતા-પિતા કાંઇ ન કરે તો પણ ઘણાં અંગ્રેજી શબ્દો તેની વોકેબલરીમાં આવી જ જતાં હોય છે, તેની જીભ વળી જાય છે અને પૂરતું ધ્યાન આપીને થોડું અંગ્રેજી સાંભળવા મળે (ટીવી તો છે જ), જોવા મળે તેટલું કરી શકો તો બસ.  બાકી તો બધાં પોતપોતાની શીખવાની ધગશ અને જરૂરિયાત પ્રમાણે ફોડી જ લેવાનાં હોય છે.

અંગ્રેજી માધ્યમમાં ભણીને ઉત્તમ ગુજરાતી વાળી વાતતો તમે ભૂલી જ જજો. એક જ ઘર કે પાડોશમાં રહેતાં બે બાળકોનાં માધ્યમ અલગ હોય તો વર્તનમાં શું ફરક પડતો હોય છે તે તો તમે જોયું જ હશે. પરદેશમાં રહીને પોતાનાં વતનની માટીની મહેંક જાળવી રાખનારાં વિરલા હોય છે એવું જ કાંઇક અહીં હોય છે અને પછી બધું જ 'આપણું' ઓલ્ડ ફેશન લાગવા માંડે છે. ઉપર જણાવેલાં રિર્સચમાં માધ્યમની એકેડેમિકલ અસરોની સાથે સામાજિક અસરોનો પણ સર્વે થયો છે. અને એ બધાં જ અંગ્રેજી માધ્યમની વિરોધમાં છે!

Communicative Language Proficiency  કરતાં Cognitive  Language Proficiency અનેક ઘણી મહત્વની છે. એક તમને પ્રભાવશાળી રીતે વાતચીત કરતાં શીખવાડી શકે ને બીજી તમને વસ્તુનાં હાર્દને સમજવાની શક્તિ આપે છે. બંને જરૂરી છે પણ વધારે  કોણ?

વેપારીવૃતિ અને ઘેટાંવૃતિ માંથી બહાર આવી આપણને ગુજરાતીઓને માટે કાંઇક અજાણી જ રહેલી વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિ કેળવવાની જરૂર ખરી અને સાથે સાથે બાળક ન ભૂલાય. 

બસ આ જ ફરક છે કે સાઉથઇન્ડિયનો અંગ્રેજીનો પાલવ પકડવા છતાં કેમ પાછળ નથી...વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિકોણ અને સત્યને સમજવાની મથામણ. મારી એક મિત્ર તામિલ છે, અમારી માફક હોમસ્કૂલર છે, પતિ ઉતરનાં છે, મુંબઇમાં રહેતાં હોઇ બાળકો મરાઠી, હિન્દી, અંગ્રેજી,તામિલ અને પહાડી ભાષા સારી રીતે સમજે છે,બોલે છે. પણ દાદીમા પહાડી ભાષામાં રોજ વાર્તાઓ કહેતાં હોય એને ભણવા માટે અંગ્રેજીથી શરૂઆત કરી તેનો અફસોસ છે, લાગે છે બાળક ક્યાંક ગૂંચવાઇ રહ્યું છે.

અઢી વર્ષે પ્લેગ્રૃપ શરૂ થતાં ની સાથે ગોખાતી જતી અમુક રાઇમ્સ, હાથ તૈયાર ના હોય અને ABCD લખવાની શરૂઆત, યુનિફોર્મ/ઓટોરીક્ષા/શિસ્ત માં ગૂંગળાતું બાળપણ અને ઘર કરતાં જુદી ભાષા - આ છે આપણું અંગ્રેજી માધ્યમ. ગુજરાતી શાળાઓ પણ કાંઇ બહુ સારી નથી પણ છતાં ભાષાનું ભારણતો નથી - ખૂલી શક્વાની શક્યતા થોડી વધારે છે. માધ્યમ કરતાં  પણ મેથડ પર વધારે ધ્યાન અપાય તે જરૂરી છે  અને શરૂઆતનાં સક્રિય વિકાસનાં સમય ને માત્ર અંગ્રેજીનાં મોહમાં વેડફવાને બદલે તેનો મહત્તમ ઉપયોગ બાળકની cognitive skills ને ડેવલોપ કરવામાં વાપરીએ તો?